U našoj dugoj i bogatoj historiji posebno se ističe unikatna i misteriozna institucija koja je propovijedala svoju formu kršćanstva, Crkva bosanska.
Danas postoje mnoge nedoumice kada je riječ o tome kako je bila organizovana Crkva bosanska i u šta su njeni pripadnici vjerovali. Znamo da se razlikovala i od katoličke i od pravoslavne crkve, te da su njeni sljedbenici proglašeni hereticima, odnosno krivovjernicima.
Njeni pripadnici sebe su jednostavno nazivali “krstjani” ili “dobri Bošnjani”. Najviše naših saznanja dolazi od vanjskih izvora, najčešće katoličkih, što Crkvu bosansku prekriva velom tajne čak i nakon svih ovih stoljeća.
Nakon raskola crkve 1054. godine, bosanska teritorija uglavnom je ostala pod krilom latinske, katoličke crkve, međutim dugi period izolacije od Rima doveo je do određenog raskola u Bosni.
U 14. stoljeću u Vatikanu su smatrali da je čitava Crkva bosanska postala heretička i da je potrebno provesti ozbiljne reforme.
Zbog čega? U šta su vjerovali dobri Bošnjani?
Dugi niz godina smatralo se da je Crkva bosanska bila bogumilska institucija. Bogumilstvo je gnostički religijskopolitički pokret osnovan za vrijeme prvog bugarskog carstva od strane sveštenika Bogumila za vrijeme vladavine cara Petra I u 10. vijeku.
Najvjerovatnije nastaje na današnjem području Makedonije kao odgovor na socijalno raslojavanje koje se dogodilo kao posljedica uvođenja feudalizma i kao oblik političkog pokreta i protivljenja bugarskoj državi i crkvi.
Bogumili su bili dualisti i vjerovali su da je svijet stvoren ne od tzv. abrahamskog Boga, nego od zlog đavola. Oni nisu koristili krst niti su pravili crkve i uglavnom su obavljali obrede na otvorenom.
Novija istraživanja odbacuju vjerovanje da je Crkva bosanska bila bogumilska, iako vjeruju da su postojale manje grupe bogumila na bosanskoj teritoriji.
Naime, smatra se da se Crkva bosanska od katoličke razlikovala po načinu organizacije, a ne po vjerovanjima.
Molitve su održavane na slavenskom jeziku umjesto na latinskom. Poglavar crkve nazivao se “djed”, a svećenici “krstjani”.
Neki svećenici su živjeli u malenim manastirima zvanima “hiža”, što je na starobosanskom značilo kuća. Drugi su bili putnici i zvali su ih “gosti”.
Teško je reći koliko se teologija Crkve bosanske razlikovala od katoličke ili pravoslavne, ali organizacija je i jednoj i drugoj bila neprihvatljiva.
Crkva bosanska nije imala teritorijalnu organizaciju, svećenici su živjeli vrlo skromno i bili su raštrkani po čitavoj zemlji, te se klonila državnih poslova.
Izuzetak se desio kada je Kralj Stjepan Ostoja, koji je i sam bio sljedbenik Crkve bosanske, imenovao Djeda kao savjetnika na svom dvoru između 1405. i 1407. godine.
Hvalov zbornik je jedan od najznačajnih rukopisa Crkve bosanske. Napisan je 1404. godine ćiriličnim pismom.
Dolaskom Osmanskog Carstva u 15. stoljeću, već oslabljena i izmučena Crkva bosanska u potpunosti nestaje, praveći priliku za dolazak Islama kao nove dominatne religije.