Nobelovac Ivo Andrić ne skrivajući svoje iskreno oduševljenje prema gradu, zapisao je 1973. godine tekst o Sarajevu, njegovoj povijesti, ljepoti i dojmu što ga Šeher ostavlja na putnike namjernike.
To je grad. U svakom smislu te riječi. Počevši od onog fantastičnog smisla koji ta riječ ima u bajkama što smo ih slušali kao deca pa do historijskih činjenica o razvitku i opadanju ovog mjesta u prošlosti i do statističkih podataka o njegovom napretku danas, u novoj Jugoslaviji. Gledan ovako sa visine, taj grad nam govori svojim građevinama, baštama i ulicama koje su ispisane i nacrtane na padinama strmih bregova kao na stranicama napola otvorene knjige. Pred nama iskrsavaju magloviti fragmenti njegove prošlosti.
Sarajevo spada u one gradove čiji je postanak vezan za dolazak Osmanlija u našu zemlju, čiji je razvitak i osnovni oblik uslovljen vekovnom osmanlijskom upravom. Prije više od pet stotina godina prethodnice osmanlijske ekspanzije bile su česti gosti. Tu su se najposlije i ustalile. One su i bile začetnice prvih naselja na samom ždrijelu planinskog klanca kroz koji se rijeka Miljacka provlači kao konac kroz iglene uši. Sa učvršćenjem osmanlijske vlasti u Bosni iz tih utvrđenja i naseobina oko njih stao je da se razvija administrativni, vojni i trgovački centar. Grad se širio i uljepšavao, naročito u toku XVI i XVII stoleća, ali uvijek ostajući na ivici klanca, kao pauk pred pukotinom iz koje izlazi, ali od koje se nikad posve ne odvaja.
Tako je nastalo feudalno Sarajevo osmanlijske epohe i tako se izgrađivalo i širilo pod istim i sličnim uslovima pod kojima i ostali balkanski centri osmanlijske države. Vrijeme velikih osmanlijskih napredovanja na Zapad, to je vrijeme njegovog procvata. Tada se ono u turskim dokumentima naziva “ognjište ratova i cveijt među gradovima”, “grad boraca i pobjednika”, a u starim srpskim crkvenim zapisima “bogomhranimo mjesto Sarajevo”.
U toku XVII vijeka Sarajevo je veliki bogat grad sa preko sto džamija, a javnim građevinama od vrijednosti i ljepote, kupatilima, bezistanima, karavansarajima i sahatkulama. Neke od tih građevina, koje su se sačuvale do dana današnjeg, svjedoče o razvitku i veličini tadašnjeg Sarajeva. Svi strani putnici, Venecijanci, Francuzi ili Njemci, govore o Sarajevu kao o mnogoljudnoj, bogatoj i lijepoj varoši koja je važan posrednik u trgovini između Istoka i Zapada.
U tom podizanju grada igrali su važnu ulogu ljudi naše krvi i jezika koji su primili islam i došli na visoke vojne i administrativne položaje Osmanlijske carevine, kao što je na primjer onaj Husrefbeg koji je sa manjim prekidima bio dvadesetak godina guverner Bosne i Hercegovine i koji je sagradio najljepše građevine Sarajeva.
Ali, ratovi koji su stvorili i podigli Sarajevo bili su i uzrok njegove propasti. Posljednje godine XVII vijeka u Sarajevo je prodro sa svojom vojskom austrijski vojskovođa princ Evgenije Savojski. To je bio i kraj njegovog prodiranja u tursku carevinu, ali ujedno i kraj razvitka cvatućeg grada Sarajeva. Sarajevo je spaljeno, stanovništvo svih vjera razbjeglo se ili je pobijeno ili odvedeno u ropstvo.
Grad se više nije nikad potpuno oporavio od tog udarca ni dostigao stari stepen bogatstva i ljepote. Zajedno sa carevinom koja ga je osnovala, Sarajevo je početkom XVII vijeka zapalo u letargiju sporog dotrajavanja. Godine 1878. tursku vlast je, poslije više nego četiristogodišnjeg vladanja, smjenila vlast Austro ugarske Monarhije. Tako je jednu dotrajalu imperiju, Osmanlijsko carstvo, smjenila druga imperija u dotrajavanju, monarhija Habzburga.
Berlinski kongres povjerio je Austriji upravu turskih pokrajina Bosne i Hercegovine, sa izričnim zadatkom da u tim zemljama uvede pravedniji i bolji poredak, u prvom redu da riješi zastarjele i nemoguće agrarne odnose koji su bili izvor nezadovoljstva i opšteg siromašenja zemlje. Monarhija Habzburga, koja je još u Napoleonovo vrijeme, kako se govorilo, bila za cijelo jedno stoljeće u zadocnjenju za historijskim razvitkom Evrope, pokazala se nesposobnom i iznevjerila je “misiju” koju su joj velike sile povjerile.
Nijedno od bitnih životnih pitanja ona nije riješila ni mogla da reši u okupiranim zemljama. Nesumnjivo da je sa novom vlašću došla i relativna civilizacija i sa njom i uređenje Sarajeva u savremenijem duhu i obliku. Ali većina onog što je ta austrijska okupatorska vlast davala Bosni i Sarajevu bilo je u stvari više potrebno njoj i njenim daljim imperijalnim ciljevima na Balkanu nego narodu Bosne i Hercegovine. Okupatorova urbanistika, kao i njegova arhitektura, bila je vjeran izraz njegovih društvenih shvatanja i političkoprivrednih planova.
Na orijentalno Sarajevo, koje je već odavno bilo u punoj dekadenciji, ali još uvijek imalo i harmonije i logike u svakoj svojoj pojedinoj građevini, kao i u svom cjelokupnom izgledu, naljepila je nova austrijska vlast arhitektonsku nedonoščad Centralne Evrope. Ona je stvorila uske ulice, nevesele kuće sa mračnim hodnicima, katoličke crkve i kapele bez traga plemenite tradicije i ljepote. U isto vrijeme ona je modernizirala, proširila stara i podigla nova utvrđenja po visovima oko Sarajeva.
Tako je ta arhitektura bez duha i oduševljenja, bez života i životne radosti, strana shvatanjima i potrebama novog vremena i interesima širokih masa naroda udarila svoj pečat jednom dijelu Sarajeva. I tako je u staroj osmanlijskoj busiji stvorena nova, moderna busija novog imperijalizma habzburgovske marke.
Danas jedna nova epoha, koja je otpočela tek posle drugog svjetskog rata, epoha u kojoj je narod Bosne i Hercegovine prvi put uistinu uzeo svoju sudbinu u svoje ruke, udara svoj pečat ovom drevnom gradu. I Sarajevo se po logici novog života izvlači prvi put u svojoj historiji i definitivno iz tjesnaca u koji ga je uklještila gotovo petovjekovna osmanlijska uprava, a iz kojeg ga nije htjela i nije mogla da izvuče ni docnija uprava “hrišćanskih” država.
To je grad. Ali grad koji spada u visoko položene glavne gradove Evrope. Njegova nadmorska visina je preko petsto metara. Ono leži, kao što je rečeno, na samom otvoru uskog utvrđenog klanca; zidovi toga klanca, sastavljeni od crnih visokih planina, počinju tu da se rastavljaju i sve više šire; šireći se oni se postepeno spuštaju da bi se najposlije u kaskadi sve nižih i nižih bregova i humaka izgubili u plodnoj ravnici Sarajevskog polja.
U procjepu tih planina i brijegova, koji ga opkoljavaju sa tri strane, a ostavljaju mu slobodan vidik samo prema jugu, leži cijelo Sarajevo. Njegove kuće, javne građevine i ulice steru se samo manjim delom u ravnici, a većim dijelom penju se uz padine bregova. Tu su i one strme ali prostrane i bogate bašte koje okružuju gotovo svaku kuću na brijegu, a koje su u tursko vreme bile jedna od slava Sarajeva. Tako Sarajevo ima dva vida i dva lica, jedno tamno i strogo, a drugo svijetlo i ljupko.
Na visovima iznad neprohodno tjesnog grotla dižu se kule i bastioni tvrđave osmanlijskog porijekla. Iz tog tjesnaca bije uvijek nešto kao dah minulih ratova i opasnosti, malo straha i tejskobe, pomiješane sa oštrim planinskim vjetrom. A dole, u dolini, gdje je osmanlijska vlast, u saradnji sa domaćim življem, razvila, u svojim najboljim vremenima, stvaralački rad i život širi se grad Sarajevo. Grad sa strmim i velikim tradicijama, esnafskog reda i radinosti, građanske svesti i municipalnog ponosa, poslovični grad novca i potrebe za novcem, ali i dobrog ukusa, i razvijenog smisla za red i lepotu, za skladan i radostan život. Te dve istorijski uslovljene i protivrečne osobine grada ostavile su traga i u duši sarajevskog čoveka: samosvijest, preduzimljivost, želja za punim životom i daljim vidikom, a preko svega toga veo melanholije, dah neodređene tejskobe i historijskog opreza prema životu i svemu što život donosi.
To je grad. Taj utisak i ta pomisao nameću se uvek kad se ispnemo na jedan od visova koji, okruženi starinskim utvrđenjima, stješnjavaju i nadvisuju Sarajevo. Uz padine bregova penju se strmi i u pesmama opevani sarajevski voćnjaci, a između njih se ruše, kao tanke lavine snega, bijela mnogobrojna i tako karakteristična stara muslimanska groblja. Sa sumrakom koji polagano pada bjelina njihovih nadgrobnih kamenova ističe se sve jače. Mnogi od tih tankih i uspravnih nišana nagnuo se kao da se sprema da legne u grob i on, zajedno sa svojim pokojnikom.
Na nekim mjestima su ti nišani posijani tako gusto i toliko nagnuti i ispreturani da izgledaju kao klasje zamršeno i povaljano vjetrom. Ta starinska muslimanska groblja nemaju ničeg od mračne tuge i jezivosti hrišćankih grobalja. Muslimansko groblje zaista nije, kao hrišćansko, sumorno mesto na periferiji grada, nego sastavni dio žive slike jedne varoši; u njemu i oko njega smrt ne zamraćuje život i život ne skrnavi smrt. Ta groblja oko Sarajeva, sa svojim bijelim nišanima koji sve više tonu u zemlju, umiru danas i sama, ali spokojno i vedro, u dostojanstvu i ljepoti kao što su umirali i bivali sahranjeni u toku stoljeća oni koji u njima počivaju. Pod nama u ljubičastom sumraku tone sve više staro Sarajevo, sa svojim građevinama svih vremena i stilova, svojim crkvama, starim i novim, sinagogama i mnogobrojnim džamijama, pored kojih rastu jablanovi, vitki i visoki kao minareta.
Grad buna i ratova, novca i gladnih godina, kužnih epidemija i razornih požara, grad vještih ljudi, koji su uvek voljeli život, iako su ga poznavali i s lica i s naličja. Njegovo lice u posljednjoj svjetlosti sutona izgleda drevno mudro; na njemu su, kao bore vjekovnih podviga i iskustava, urezane linije ulica, krivudave i smjele. One iz turske epohe, prave i krute one iz austrijskog vremena. Te dvije vrste gradskih ulica još se jasno razlikuju kao dvije azbuke iz dva razna pisma i jezika.
Ali velom sumraka, koji biva sve gušći, sve ih više izjednačuje i stapa u nečitku priču zajedničke noći, koja sada pokriva historije i legende, podvige stranih osvajača i domaćih malih i velikih tirana i oligarhija, pokrete narodnih masa, duge i zamršene račune i obračune između onih koji imaju a ne daju i onih koji nemaju ništa do svojih potreba.
Samo dole, u dnu vidika, gde prestaje stari grad, i počinje slobodna ravnica, ima još trag dnevne svjetlosti. U posrednom, rumenom odblesku već skrivenog sunca belasa se dim fabričkih dimnjaka i naslućuju krovovi novih naselja. Tamo novi ljudi novih naraštaja ovog starog grada zidaju i grade novo. Sporo i mučno, jer sporo i mučno se ostvaruju velike stvari, biće tamo dole u ravnici savladana prošlost, prevaziđena istorija.
Ispod te na oko djevičanske ravnice počivaju u bogatim naslagama tragovi preistorijskih naselja, mozaici i miljokazi rimske epohe i novac i oružje srednjovekovne Bosne, a na njoj se grade fabrike i stanovi i pomaljaju oblici novog života. Pomaljaju se sporo i mučno, ali sigurno, po neumitnim zakonima društvenog razvitka. I u koje god doba dana i sa koga god uzvišenja bacite pogled na Sarajevo, vi uvijek i nehotice pomislite isto. To je grad. Grad koji i dotrajava i umire, i u isto vreme se rađa i preobražava.